Srpstvo u pesničkom delu Petra Drugog Petrovića Njegoša

Pripremio: prof. dr. Svetozar Stijović

Tri posvete kao tri bisera
Prva govori o autoru i Crnoj Gori u Srpstvu(*), a dve druge o stubovima na kojima Njegoš temelji srpsku nacionalnu misao — Karađorđu, caru Dušanu i Milošu Obiliću.
Ova tema osnova je velikog Njegoševog dela. Zbog toga će pažnja pre svega biti usmerena na činjenice, a one na najbolji način govore i o Njegošu i o njegovom SRPSTVU — imajući u vidu ovaj pojam i kao „svojstva i osobine srpskog naroda”, odnosno „duh Srba” (srpstvo), i kao zbirnu imenicu Srbi (Srpstvo). I odmah valja istaći: pesnik nacionalnu misao temelji na Obiliću i Kosovu, Karađorđu, caru Dušanu i drugim ličnostima iz srpske istorije, a pojmom Srpstvo (u značenju Srbi) obuhvata pripadnike srpskoga naroda iz svih njegovih krajeva. Naziv, dakle, po plemenu, kraju ili oblasti ne znači ništa drugo nego konkretno imenovanje u okviru Srpstva.
Tema možda nalaže da se počne od posveta Njegoševih dela.
Zbirku Pustinjak cetinski, potpisanu sa „Vladika crnogorski Petar Petrović” i objavljenu 1834. godine, autor je posvetio srpskom rodu, i ova kratka posveta najbolje govori o Njegoševom odnosu prema Srpstvu i mestu pesnika i Crne Gore u njemu:
Srbin srpskom rodu svome
ovo djelce posvećuje.
njegovo je sitno cv'jeće
po livadi pravoj Srpstva
i uzraslo i pobrato
i u v'jenac rodu dato.
Kao da je veliki pesnik znao da će biti i takvih potomaka koji će ne samo sebe izdvajati iz Srpstva nego pokušavati da to čine i sa precima — prvu svoju zbirku pesama posvetio je kao „Srbin srpskom rodu svome”, a svoju Crnu Goru, u kojoj je delo nastalo, nazvao „livadom pravom Srpstva”. Njegošu je, treba i to pomenuti, kada je ova zbirka pesama izašla iz štampe bilo 20 godina.
Luču mikrokozma, svoje najveće filozofsko delo (1845), Njegoš je posvetio svom učitelju Simi Milutinoviću, kojega naziva „srpskim piscem nebom osijanim” i „divnim pjevcem srpske narodnosti” i od kojeg traži uzdizanje srpskih veličina i osudu „bogomrskih srpstva otpadnika”:
Ja od tebe jošte mnogo ištem:
da postaviš u plamteće vrste,
pred očima Srpstva i Slavjanstva,
Obilića, Đorđa i Dušana,
i jošt koga srpskoga heroja:
da progrmiš hulom strahovitom
na Vujicu, Vuka, Vukašina,
bogomrske Srpstva otpadnike —
zloća njima mrači ime Srba,
tartar im je nakaza malena!
(stihovi 191-200)

Svoje najveće delo, Gorski vijenac (1847), Njegoš je posvetio „prahu oca Srbije”, to jest Karađorđu, dižući vođu Prvog srpskog ustanka u vrh savremenih evropskih ratnih velikana. U samom nabrajanju „osam Beloninih blizanacah” (Napoleon, Karlo, Bliher, knez Velington i Suvorov, Karađorđe, bič tirjanah i Švarcerberg i Kutuzov) jedino Velington i Karađorđe imaju odrednice uz ime: prvi titulu knez — oznaku visokog dostojanstvenika u najvišim vojnim dužnostima u zemlji, a drugi epitet „bič tirjanah” — najviše odličje i za „lafa iz grmena velikoga”, a nekmoli iz onakvoga kakva je bila ondašnja Srbija, i to suprotstavljena onakvom tiraninu. Njegošev „topolski heroj” je besmrtan. Na njegovom putu su „sve prepone”, ali on stiže do velikog cilja:
diže narod, krsti zemlju, a varvarske lance sruši,
iz mrtvijeh Srba dozva, dunu život srpskoj duši.
(15-16).
Karađorđe je Njegoševa vizija Srbina od kojeg se „Stambol trese”, pred kojim se „faraona istočnoga mrznu sile” i čijim su se viteštvom „srpske mišce opojile”. Pesnik vođu Prvog srpskog ustanka vidi ne samo kao večiti uzor Srbima nego i kao besmrtnika čije će delo vreme činiti sve većim:
Plam će vječno životvorni blistat Srbu tvoje zublje,
sve će sjajni i čudesni u vjekove bivat dublje.
(33-34).
U ovoj posveti, kao i u onoj Simi Milutinoviću, pomenuti su i Dušan i Obilić (Zna Dušana rodit Srpka, zna dojiti Obilić — 35), ali ovde i ruski knez Požarski, oslobodilac Moskve od Poljaka 1612. godine, s kojim se porede „divotnici i plemići” koje „Srpkinje sada rađu” i zbog kojih „blagorodstvom Srpstvo diše”, jer su Srbi zavet ispunili. Naravno, suprotno Karađorđu stoje naš Vukašin, ruski Boris Godunov, rimski Pizon i mikejski Egist, kako bi Karađorđev lik bio svetliji i kako bi poruka Srpstvu bila jasnija.
Sve tri ove posvete biseri su Njegoševe nacionalne ideje, s tim što prva govori o autoru i Crnoj Gori u Srpstvu, a dve druge o stubovima na kojima Njegoš temelji srpsku nacionalnu misao (Karađorđe, car Dušan i Obilić) i „bogomrskim Srpstva otpadnicima” (Vujica Vulićević, Vuk Branković i Vukašin Mrnjavčević, druga, odnosno Vukašin, treća), koje valja pominjati i proklinjati, kako bi na-rodu služili kao zla opomena. Naravno, na Njegoševo srpstvo uticali su, pre svega, Njegošev stric Petar Prvi i Njegošev učitelj Sima Milutinović, kao što su na Njegošev pogled na istorijske ličnosti uticali narodna epika i predanje, o čemu svedoči pesnikov odnos prema Vuku i Vukašinu.

Svoje treće veliko delo Lažni car Šćepan Mali (napisano 1847, a objavljeno 1851), Njegoš nikome nije posvetio. Ono, međutim, počinje dozivanjem nekadašnje srpske slave stihovima koje serdar Vukale, oslonjen na mač, govori u znak dobrodošlice Šćepanu:
Veseli se prahu Nemanjića,
Nemanjića i Grebljanovića,
jer će vaše krune zasijati
kako jarko sunce na istoku,
znamena se vaša razvijati
nad velike vaše razvaline,
poteći će krvave rijeke
od nečiste krvi agarjanske,
oprat Srbu ljagu sa obraza.
Otvorte se, viteške grobnice,
sama slavo, samo pribježište
po Kosovu srpskijeh junakah,
evo zore na vaše bregove
da nam opštu obasja svetinju
i amanet naše narodnosti.
Sad propojte, Visoki Dečani
i lijepa lavro Studenice,
sveti spomen iz vječne čitule
za slobodu padšim junacima.
Združite se, gromi i potresi,
zemlji srpskoj drugo lice dajte,
e nečistom nogom okaljata.
Pesnik se obraća Nemanjićima i „Grebljanoviću”, odnosno pokoljenju kroz čije će podvige zasijati njihove krune, i nemanjićkim lavrama — najvišoj i najstarijoj, i očekuje da će „gromi i potresi”, odnosno borba novih vitezova, „zemlji srpskoj drugo lice dati”, to jest osloboditi Srpstvo i vratiti mu dostojanstvo.
Početni stihovi Lažnog cara Šćepana Malog, dakle, služe srpskoj nacionalnoj ideji — oslobođenju Srpstva i konstituisanju nacije, i ponavljaju raniju Njegoševu misao o Crnoj Gori, da je ona pribežište srpskih junaka posle Kosovske bitke — misao najlepše izražena u Gorskom vijencu stihovima
Što uteče ispod sablje turske,
što na vjeru pravu ne pohuli,
što se ne hće u lance vezati,
to se zbježa u ove planine
da ginemo i krv prolivamo,
da junački amanet čuvamo,
divno ime i svetu svobodu.
(262-268),
ali još ranije vrlo jasno u Svobodijadi (delu od deset pesama koje opeva bojeve Crnogoraca s Turcima, Mlečanima i Francuzima od 1711. do 1813. godine, napisanom 1835, a štampanom posle autorove smrti, 1855):
Savjet majke, oca — d'jete
ka prirodno k sebe prima;
đe god vitez osobiti
po kosovskom tužnom boju
od Srpkinje porodi se
kojeg Turstvo ne ugrabi,
svaki kuću, oca, majku —
sve ostavi, pa pobježe
u savito krvlju gnjezdo,
đe svobode iskra sjaše.
(Pjesma prva, stihovi 144-153).
Uz ove stihove valja citirati i deo Njegoševog pisma Osman-paši Skopljaku pisanog 5. oktobra 1847. godine na Cetinju: „Kada je Bajazet (Ilberim nazvani) Bosnu pokorio i kada su divlje orde azijatske naše maleno, no junačko carstvo razrušile, onda su moji preci i jošte neke odabrane familije, koje nijesu tu poginule od Turaka, ostavili svoje otačestvo i u ovijem gorama utekli” (Celokupna dela Petra II Petrovića Njegoša, IV izdanje, knjiga šesta: Izabrana pisma, Beograd, 1975, 151).

Crnu Goru kao „pribježište srpskijeh junakah” posle Kosovske bitke vide, inače, još neki srpski pesnici, Njegoševi savremenici i skori sledbenici, a za primer je dovoljno navesti nekoliko stihova iz Puta Branka Radičevića, iz onog dela gde se govori o stvaranju sveta i gde se do vrhunca glorifikuje Njegoševa Crna Gora, naravno — u okviru Srpstva:
Ispadoše brda svekolika,
načini se jedina gomila,
načini se ona srpska dika,
dika srpska Crna Gora mila.
Crna Goro, ponosito stenje,
krune srpske ti drago kamenje,
uspomeno prebeloga danka,
kog se seća Srbin kao sanka!
Kada glednem tvoje stene divne
srce mlado u meneka živne,
jera ovde poslije Kosova
Sunce srpsko granulo iznova,
očistila s’ ona velja bruka
što okalja Srbina sa Vuka.
Kad je ono srpskom orlu krila
na Kosovu sreća salomila
na ovi je kamen se vrletan
odonuda dovukao sjetan,
pa je ovde krila obadvoja
blizu neba izlečio svoja,
sa neba i rosom zalivao,
munjom vitom krila zavijao,
povratio zdravlje i veselje,
pa udrio u bojeve velje,
oh bojeva donde neviđeni!
oh klanaca krvlju obliveni!
Gledaj desno, o pogledaj levo,
svuda ljuti bojak i kreševo,
tako brate od Kosova danka
boj se težak bije bez prestanka,
sve od jutra od mrkloga mraka
zveka noža i cika pušaka,
niza klance Crnogorac vrvi,
jo Turčinu što udara prvi!
(Branko Radičević, Pesme, Novi Sad 1993, 93-94).
U Svobodijadi, delu bez posvete, Njegoš se obraća „neba šćeri” sledećim stihovima:
Daj mi pjevat slavna djela
otačastva braniteljah,
njih junaštva kazat falna
od nestanja srpskog carstva,
koji krvcu kako vodu
vječno liše, i sad liju,
za obranu i svobodu
neprestano boje biju;
koji roda slavu bojnu
sačuvaše i digoše
ispod nogah varvarskijeh
hukom sjajna oružija.
(Pjesma prva, st. 10-21).
Delo, dakle, počinje „od nestanja srpskog carstva” i ističe „Vidovdan, danak strašni”, Kosovski boj, Lazara, Miloša, ugašenu sveću Srpstva, „potomke Slavjanove” i „vojnike Dušanove” u ropstvu, a zatim se pesnik kosovskim junacima obraća sledećim stihovima:
Obiliću i Točlica,
Kosančiću, Jugovići,
srećni li ste, vitezovi,
jer u boju kosovskome
svikolici pogiboste
za obranu otačastva,
da očima ne gledate
narod srpski podjarmeni
đe uzdiše i đe plače,
a u plaču vas klikuje
da g’ puštite, odrešite
iz sindžira nesnosnoga,
u koji ga Osman sveza.
(Pjesma prva, 105-117).
Početak Svobodijade, vidi se iz rečenog i citiranih stihova, opšti je pogled na Srpstvo i uvod u ratne događaje Crnogoraca — vođene u „diki srpskoj Crnoj Gori miloj”, kako bi rekao Branko Radičević, i za nju i za Srpstvo u celini.

Njegoševim srpstvom odlikuje se i Njegoševa antologija Ogledalo srpsko, posvećena seni Aleksandra Puškina, ali tek pošto je ukrašena Karađorđevom slikom — knjiga sastavljena od junačkih pesama iz novije istorije Crne Gore (neke od njih napisao je sam antologičar, neke njegov stric Petar Prvi, dok se mnogima ne znaju autori i sakupljači) i Srbije (ove pesme „o besmrtnim podvizima knjaza i izbavitelja Srbije Karađorđa i njegovijeh hrabrijeh vojvodah prepisane su iz pjesmarice već pečatane” — (Celokupna dela Petra II Petrovića Njegoša, IV izdanje, knjiga peta: Ogledalo srpsko, Beograd 1975, 11).
Njegošev odnos prema Srpstvu vidi se u samom naslovu, svakako antologičarevom, Ogledalo srpsko, u čijem sadržaju pokoljenja treba da nalaze nadahnuće i da se u njemu ogledaju.
Celokupno Njegoševo pesničko delo prožeto je, bez svake sumnje, srpstvom, koje je u funkciji konstituisanja nacionalne ideologije. Već u Novoj pjesmi crnogorskoj o vojni Rusah i Turakah početoj u 1828. godu (druga Njegoševa pesma, koju je napisao dečak u šesnaestoj godini) veliča se „novi car srpski Đorđije” — „desna ruka” ruskoga cara Nikolaja Prvoga, koji se, to jest Karađorđe, u pesmi Zarobljen Crnogorac od vile naziva „ogledalom Srpstva” i „Marsom srpskim i mladim Febom”. U ovoj pesmi je, inače, naznačena tema oslobođenja Srpstva i uloga Crne Gore u njemu, koja će ispunjavati sva Njegoševa dela. Ovde se, u ovoj takođe početničkoj pesmi, pored Karađorđa, pominju „mater Srbija”, Dušan, koji je „u vječnost preminuo”, „krv potomka velikog Nemanje” i „slavoljubna ruka Vukašina”, koja je „zaklala mlada vjencenosca srpska”, a zatim Carev Laz, Vrtijeljka, Meki Do, Kčevo, Trnjine i druga ogledala crnogorskih mišica u bojevima s Turcima. Karađorđa, inače, Njegoš slavi i u pesmama Sablji besmrtnoga vožda (knjaza) Karađorđija i Pod slikom Karađorđevom (Samo ime Karađorđe/ kad Srbinu na um dođe,/ zaplamti se krv u grudi,/ junačko se srce budi.), a pominje ga i u pesmi Lovćenu i pripoveci Žitije Mrđena Nesretnikovića.
U svakom slučaju, Njegoševo srpstvo je najizraženije u Gorskom Vijencu, gde je do tančina prožeto kosovskim mitom, o čemu je veoma iscrpno, ubedljivo i nadahnuto nedavno pisao Milosav Babović (Kosovski mit u Njegoševom „Gorskom vijencu”, Zbornik Matice srpske za slavistiku, Novi Sad 1990 — knj. 38, 7-19).
Već u prvom monologu vladike Danila pominju se pad srpske zemlje u ropstvo i srce Obilića, a prvo kolo počinje stihom „Bog se dragi na Srbe razljuti”, da bi se zatim nabrojali uzroci srpskih nesreća i izreklo prokletstvo neslozi i izdaji. Ovde, u prvom kolu, caruje kosovski mit i sija Miloševa pravda, a simbol Kosova, Obilić, izranja u najuzvišenijoj odi vitezu i junaštvu:
O Miloše, ko ti ne zavidi?
Ti si žertva blagorodnog čuvstva,
voinstveni genij svemogući,
grom stravični te krune razdraba!
Veličestvo viteške ti duše
nadmašuje besmrtne podvige
divne Sparte i velikog Rima;
sva viteštva njina blistatelna
tvoja gorda mišca pomračuje.
Šta Leonid oće i Scevola
kad Obilić stane na poprište?
Ova mišca jednijem udarom
prestol sruši a tartar uzdrma.
(224-236).
Teško je komentarisati ove stihove, ali valja reći da Njegoš u ovom delu Gorskog vijenca, i uopšte, Obilića diže iznad svega pozantog u heroici.
Ko u Miloša gleda „bliješte mu oči”; da je Miloš ostao „sam na srijedi”, s „oba pobratima”, danas bi „Srbin Srbom bio”; Njegoševi junaci „krstu služe a Milošem žive”, kunu se „vjerom Obilića” i sanjaju kako Obilić „na bijela hata ka na vilu” proleće „preko ravna Polja Cetinskoga”; izrodima se postavlja pitanje:
Kuda ćete s kletvom prađedovskom?
su čim ćete izać pred Miloša
i pred druge srpske vitezove,
koji žive doklen sunca grije?
(75-78).
Kosovo je jasna međa i opšta mera. Nesreće se broje od njega, a Miloš i Vuk („pogano koljeno”) simboli su podviga i izdajstva. Kosovo je „grdno sudilište”, čiju nesreću najbolje simbolizuje pretvaranje „šćeri Lazarevih” u kukavice.Kosovo je mera, pre svega junaštva, ali i precizna vremenska međa:
Mićunović i zbori i tvori!
Srpkinja ga jošt rađala nije
od Kosova, a ni prijed njega!
(392-394).
Njegoš je na specifičan način definisao i prostor Srpstva, dajući ga kroz „spomen”, to jest pomen igumana Stefana, posle istrage poturica:
Čuj, narode, svi skinite kape!
Hoću spomen da činim dušama
vitezovah našega naroda;
danas će im najmilije biti,
od Kosova nigda kao danas.
Vjerne sluge pomjani gospodi,
vladaoce, ma tvoje robove:
nepobjednog mladoga Dušana,
Obilića, Kastriota Đura,
Zrinovića, Ivana, Milana,
Strahinića, Relju Krilatoga,
Crnoviće Iva i Uroša,
Cmiljanića, vojvodu Momčila,
Jankovića, devet Jugovićah
i Novaka poradi halaka,
i ostale naše vitezove!
Na nebu im duše carovale
ka im ime na zemlji caruje!
(2648-2665).
Ima danas, suprotno svim činjenicama, mišljenja da kod Njegoša srpstvo znači pravoslavlje. Umesto komentara valja samo citirati stihove iz Lažnog cara Šćepana Malog, kada iguman Cetinjskog manastira Teodosija Mrkojević obrazlaže knjazu Dolgorukovu da Crnogorcima nije lako dići ustanak protiv Turaka i podići ostalu braću i susede na Balkanu:
Kako bismo mi to uradili
bez pomoći nekoga drugoga
kad Bošnjaci, naša rodna braća,
slijepi su te ne vide ništa?
Kuran im je oči izvadio,
kuran im je obraz ocrnio;
kod njih nejma duše ni obraza
koji ne bi za kuran umro.
To je njina kukavna svetinja.
O svobodi i o narodnosti
u njih niko ponjatija nejma;
u grob su ih obje sahranili.
(Djejstvije četvrto 272-283)
i dalje:
Mi smo Srbi narod najnesrećni:
svaki Srbin koji se prevjeri —
prosto vjeru što zagrli drugu,
no mu prosto ne bilo pred bogom
što ocrni obraz pred svijetom,
te se zvati Srbinom ne hoće.
Ovo ti je Srbe iskobilo,
robovima tuđim učinilo
(Djejstvije četvrto 318-325).
Valja ovde dodati dva detalja van Njegoševog književnog dela: Njegoš je svojim junacima ustanovio Medalju Obilića, a Crnogorcima dao nacrt najsrpskije kape: sa crninom u znak žalosti za Kosovom i crvenom ravnom čohom — simbolom krvave kosovske ravnice, čiji ograđeni kutak sa pet zlatnih žica i grbom Nemanjića u sredini simbolizuje pet vekova borbe Crnogoraca za slobodu i vaskrs Srpstva. (v. i Milosav Babović, n.d., 18). I ovo je veliki pesnik činio s ciljem da, poput vrtijeljskih junaka i Jugovića, nikad Srbin ne izda Srbina, da se vrati izgubljeno i da se tvrdo stane na zemlji koja je posrnula na Kosovu.
Njegoš je srpstvo poneo iz kuće, s Njeguša, iz Katunske nahije i ondašnje Crne Gore i oplemenjivao ga čitavog života, od detinjstva, slušajući strica Petra Prvog i učitelja Simu Milutinovića, do smrti, čitajući narodnu epiku i prateći predanja, i, što je najvažnije, dižući sve na najviši nivo i ogledajući svoje junake u kosovskom ogledalu i staroj srpskoj slavi. njegovo delo najdograđenija je ideja srpske nacionalne misli i slobode, a njegova Crna Gora prihvaćena je u ranijoj srpskoj književnosti kao „dika srpska”, što je već posvedočeno Radičevićevim stihovima iz Puta i što valja potkrepiti citatim iz Zmajeve glose Crnogorcu i Nenadovićeve Grude zemlje.
Zmaj, upotrebivši prva četiri Brankova stiha iz Kola (od ukupno šest, što je najviše dato jednom Srbinu u ovoj popularnoj pesmi) za krajeve svojih strofa, i prilagodivši četvrti za opštesrpsku slavu Crnogorca, kaže:
Mnogi tražeć’ pustu slavu,
u sramni su ambiz pali,
tebe slava sama traži,
Crnogorče, care mali!
Ti slobodu tamo štitiš
na vrletni’ kamivali’,
ko ti za to ime ne zna,
ko te ovde još ne hvali!
Narodi se žure meti,
a ti letiš da pretečeš;
kad sloboda zajaukne,
mačem biješ, mačem sečeš?
Sretna majka, što te rodi,
sretan narod, što te ima,
mačem sebi, — al’ ne sebi,
blago tečeš nama svima!
(Pevanija Zmaj-Jovana Jovanovića, u Novome Sadu, 1879, 117).
A Ljuba Nenadović, oduševljen Vučedolskom bitkom, odmah, 1876. godine, bezgranično glorifikuje Crnogorce i Crnu Goru u već pomenutoj pesmi Gruda zemlje, odakle je dovoljno citirati po nekoliko stihova o Crnoj Gori, Crnogorcima, knjazu Nikoli, grudi crnogorske zemlje i nevoljama koje od nje snalaze turskoga cara Murata:
Ono care nije zemlja
Kao što su zemlje druge,
Već gradovi od kamenja,
Nigde staze, nigde struge.
Ona zemlja što god rodi,
To je samo junak pravi:
Živi, slavi i slobodi,
Svud pobedi gde se javi.
Ono, care, nisu ljudi
Kao što je svet ostali;
Već zmajevi to su ljuti,
Od kojih se nebo pali.
Knez Nikola, care, nije
Ko’ kraljevi drugi što su;
Kao or'o on se vije,
Kad se za njim vojska osu.
Da si otkud, care, bio
Na krvavom Vučjen Dolu,
Ti se ne bi ustavio,
Ni u samom tvom Stambolu.
Tu bih, care, pao i ja,
Da ne beše jednog čuda:
Sačuva me hamajlija,
— Crnogorske zemlje gruda.
Pa izvadi iz nedara
Jednu grudu crne zemlje:
Pred noge je caru baci,
Da je vidi car od želje.
Car se trže i povika:
„Ne dajte me, — sad me spas'te”
Ne vidite l’, kako gruda,
Strahovito brzo raste?
Uklon'te je ispred mene,
Groznica me od nje hvata;
Gle! — svi ćemo pogoreti,
Eto iz nje seva vatra.
— Na tu viku, sa svih strana
Dotrčaše sluge hitre,
I baciše onu grudu
U talase morske bistre.
Al’ se diže strašna bura,
Zaljulja se sinje more;
Zamuti ga gruda zemlje, —
Gruda zemlje Crne Gore.
Zatrepteše sve obale
Od tutnjave i od jeke:
Zadrma se sva Evropa,
I Azija čak do Meke.
A kroz Stambol na sve strane
Telal viče k'o nikada:
„Sultan Murat poludeo, —
Sultan Hamid car je sada”.
(Celokupna dela Ljubomira P. Nenadovića, Beograd 1893, sveska treća 33-37).
U krajnjem zaključku može se reći da srpska nacionalna ideja nigde nije tako izražena kao u Njegoševom pesničkom delu. Njegošev Gorski vijenac je najsrpskije delo i s pravom se može nazivati i srpskom biblijom i svojevrsnim srpskim manifestom, u koji je veliki pesnik ugradio, bez ostatka, svoju Crnu Goru, onu koja je vekovima pobeđivala i koja će i dalje pobeđivati sve „tmuše” koje se naprežu da je iščupaju iz Srpstva.