CRKVA I POLITIKA

Pripremio: dr.sci. Saša Gajić

Odnosi Crkve i države: nužnost i granice »politizacije«.

Izjava predsednika Srbije Borisa Tadića od 11. marta, u kojoj je izneo stav da „ako Crkva i nije deo države, imajući u vidu politička kretanja u kojima smo, Crkva je sasvim sigurno deo društva i treba da se pita o mnogim važnim pitanjima života pojedinca i života društva“, po svemu sudeći, nagoveštava početak jednog novog poglavlja u odnosima između srpske države i crkve, koje iziskuje novo vreme.

Srpska pravoslavna crkva je u poslednje dve decenije prošlog veka u odnosima sa državom prošla dugi put od proganjanja i prokazanosti koji su vukli korene iz vremena „tvrdog“ komunizma, preko postepenog tolerisanja njenog postojanja (uz nastavak marginalizacije njenog delovanja), sve do postepenog vraćanja ugleda, ali i pokušaja instrumentalizacije od strane političkih aktera obnovljenog višestranačja tokom ratnih devedesetih godina.

U novi vek SPC je ušla suočavajući se sa brojnim predrasudama nekih relevantnih političkih subjekata prema njoj, te hipotekom zasnovanom na različitim predstavama o njenoj ulozi u prošlosti i obimu njenog delovanja u budućnosti. Jedni su osuđivali njeno delovanje i preteranu „političnost“ tokom godina Miloševićeve vladavine, stavljajući joj predznake već prema svojim političkim ubeđenjima i poziciji koju su zauzimali tokom ovog perioda. Pobornici „starog režima“ prebacivali su joj antimiloševićevsko delovanje, a njegovi protivnici to da je u početku podržavala uspon Miloševića na vlast, kao i njegovu ratnu avanturu. Predstavnici nekih političkih opcija su joj čak prebacivali nedovoljno jasnu i nepravovremenu političku opredeljnost u jednom od najtežih perioda srpske istorije uopšte. Ipak, većina naroda sve ovo vreme iskazivala je najveće i nedvosmisleno poverenje u Crkvu kao „instituciju od najvećeg ugleda u srpskom društvu“, imajući na umu njenu nepokolebljivu i istrajnu privrženost svom narodu u dobru i zlu, pogotovo tamo gde je država faktički prestala da funkcioniše, kao na Kosovu – bez obzira na to što se možda ponekad mnogi nisu intimno slagali sa pojedinim postupcima pojedinih crkvenih velikodostojnika.

„ Antipolitizacija“ Crkve

U poslepetooktobarskom periodu, koji je isprva ličio na početak „nove idile odnosa države i Crkve“, čiji je jedini stvarni rezultat (uzrokovan marketinškim razmišljanjem pokojnog Đinđića) bio vraćanje veronauke kao izbornog predmeta u škole, u podeljenom srpskom društvu preovlađuju dva pogleda na to kakav treba da bude položaj Crkve.

Sa jedne strane, izrazito neprijateljski stav prema bilo kakvom angažmanu Crkve u političkoj sferi imaju pripadnici ideološkog krila reformista, za koje ona predstavlja rodno mesto omraženog „srpskog nacionalizma, hegemonizma i antidemokratičnosti“, umesto da bude, kako oni „znalački“ određuju, samo duševni servis privatnih potreba verujućih individua. S druge strane, neke od stranaka koje su stale nasuprot osovini DOS–nevladin sektor, uključujući i marginalna desničarska politička udruženja, u Crkvi su želele da vide saveznika u zalaganju za moralnu obnovu, čuvara tradicija koje su se našle pod „sabljom ostrašćenih modernista“ i snagu koja će blagosloviti isključivo njihove političke napore u areni srpskog višestranačja.

Istovremeno, sa dolaskom novog režima posle petooktobarskog puča, kod srpske jerarhije i vernika primetan je suprotan fenomen – proces „antipolitizacije“, to jest delimično povlačenje pripadnika Crkve iz javnog života i njihova sve veća nezainteresovanost za političke teme, i u užem i u širem smislu.

Što se tiče „antipolitičnosti“ jerarhije, ona je direktna posledica delimične „klerikalizacije“ intelektualno potkovanijih sveštenika, onih sa završenim teološkim fakultetom ili bar institutom. To pogotovo važi za sveštenike koji su proveli deo svog školovanja ili službovanja u inostranstvu, ili su, pak, pod uticajem „crkvene mode“ (strane mantije, kamilavke), sebe počeli da doživljavaju kao elitu koja je daleko iznad „profanih tema i jeftinog politikantstva“ – a u stvari su se udaljili od stvarnog života i običnog naroda.

I među vernicima je primetan isti proces. Dok su krajem osamdesetih i početkom devedesetih obraćenici najčešće bili antikomunisti ili, pak, „pomodni pravoslavci“ (koji su u dominantnom broju bili antimiloševićevski nastrojeni), sa početkom novog veka i opadanjem broja neofita, među njima su ostali najprisutniji pripadnici mlađe, urbane, umetnički ili intelektualistički usmerene populacije, koja je u Srpsku pravoslavnu crkvu često pristizala iz raznih modernih potkultura. Zainteresovani da u okviru pravoslavne vere dobiju rešenja za svoje egzistencijalne, filozofske, pa čak i estetske dileme, oni se nakon ulaska u krug vernika pretvaraju u „upućenu elitu“, formirajući zatvorene krugove koji su potpuno utonuli u međusobne dijaloge (u goroj varijanti u tračeve i ogovaranja), a koji su takođe malo zainteresovani ili potpuno nezainteresovani za nacionalnu politiku ili politiku uopšte. Doduše, među vernicima postoje i ideološki ispolitizovane grupice, najčešće pobornici marginalnih i ekskluzivnih političkih opcija. Oni svoje ideološko-teoretske postavke podižu gotovo na nivo crkvenih dogmi, iako su njihovi politički stavovi ne samo neostvarivi, nego i takvi da nemaju ni elementarno utemeljenje u stvarnosti, te egzistiraju najčešće samo u njihovim glavama. Među njima se mogu naći zaista „egzotični“ pobornici „Večne Vizantije“, integralnog jugoslovenstva, prosvećene monarhije ili pak teokratije. Šarenilo političkih vizija vernika još je veće, pa i besmislenije nego ono na oficijelnoj srpskoj političkoj sceni.

Hrišćanska antropologija zajednice i iskušenja savremenosti

Uprkos „modernim“ zalaganjima da se Crkva posmatra institucionalistički, kao servis privatnih verskih potreba u smeru izgradnje građanski prihvatljivog individualističkog morala (kao što je slučaj u sekularizovanim protestantskim zemljama), kojem je strano svako „političko angažovanje“, hrišćanska antropologija ima hiljadugodišnji, ovom viđenju dijametralno suprotan pogled na čoveka i svet. Za nju čovek nije pojedinac, individua, već ličnost i političko biće (u aristotelovskom smislu), to jest crkveno i saborno biće koje se ostvaruje u potpunosti jedino u zajednici sa drugim ličnostima.

Odvojenost crkve i države predstavlja ideološku floskulu novovekovnih društava
(i demokratskih i totalitarnih) koja se diče svojom sekularizacijom, tj. odvojenošću državne i crkvene hijerarhije. Međutim, crkva nije samo svešteni kler, već zajednica verujućeg naroda, koja ima puno pravo da, živeći u društvu u skladu sa svojim uverenjima, te svoje vrednosti u istom tom društvu i ostvaruje.

Naličje ove formalne odvojenosti crkve i države, ali sa suprotnim predznakom, javlja se vidu u doživljavanja Srpske pravoslavne crkve kao elitističke, klerikalne vlasti koja ili treba da bude nezainteresovana za društvenu zbilju ili da predstavlja nekakvu organizaciju „platonovskih upravaljača“ u mantijama koji treba da vode državu ustrojenu po nekakvom teokratskom modelu. Ovakvo viđenje je podjednako strano pravoslavlju kao i sekularni individualizam, koji je nastao u okviru formalističkog doživljavanja vere tokom istorije zapadnog društva.

Neophodno je reći da su oba lica „antipolitizacije Crkve“, i ono koje dolazi spolja, sa liberalnog, reformskog krila srpskog društva, i ono iz „crkvenog“, elitističkog krila, duboko strana duhu Srpske pravoslavne crkve, te da su ona ponajviše posledica modernih zapadnjačkih uticaja na percepciju odnosa ljudske ličnosti i zajednice na srpskim prostorima. Srpsko sveštenstvo, poniklo u narodu sa kojim nije izgubilo suštinske veze, nikada se do sada nije „uzdiglo“ iznad svog naroda i doživljavalo ga kao objekat delovanja „izabrane, duhovne elite“, što je uvek bio pokazatelj nehrišćanske, sujetne i vlastoljubive pozicije.

Istorija pravoslavlja na srpskim prostorima svedoči nam o duhu zajedništva koji se u svim odsudnim trenucima izražavao u crkveno-narodnim saborima. Na njima su se izražavali narodni karakter Crkve kao duhovne zajednice i jedinstvo sveštenstva i vernog naroda spram realnih, društvenih i nacionalnih problema. Na njima se ostvarivalo i zajedništvo koje je, na dobrobit zajednice, prevazilazilo i fomalnodemokratsko i hijerarhijsko ustrojstvo, ne ukidajući ga.

„Nebeska politika“ i „zemaljska politika“

Za razliku od države i društva kao oblika ljudske zajednice, Crkva predstavlja duhovnu, kvalitativno drugačiju zajednicu koja egzistira u okviru ovih zajednica i sa njima se ne podudara, već ih u svojoj duhovnoj dimenziji nadilazi. Ta svest o različitosti, ali i delimičnom prožimanju ovih zajednica otvara široke mogućnosti uzajamne saradnje, uz potrebu pune svesti o dometima i granicama zajedničkog delovanja. U protivnom, moguća su ozbiljna zastranjivanja, kako nam pokazuju već dva milenijuma istorije odnosa države i crkve. Kada se država formalno, ideološki preoblačila u crkvu, dobijali su se razni oblici cezaropapizma i „državne crkve“, a kada se crkva svodila samo na političku dimenziju, dobijao se papizam, ili pak razne utopijske ideologije u različitim izdanjima.

Crkva kao duhovna zajednica, ako stoji čvrsto na svojim istorijskim temeljima, uvek teži koegzistenciji i plodotvornoj saradnji sa državom, kao i uspostavljanju „simfonije“ (premda je ovaj termin kroz istoriju neretko postajao ideološki temelj samodržavlja „osveštanog“ od jerarhije pod pritiscima ili zbog privilegija) – „simfonije“ kao koegzistiranja drugačijih, ali ravnopravnih zajednica. Gde je to bilo nemoguće, Crkva je u cilju očuvanja svoje samobitnosti odbijala da se potčini „politikama ovoga sveta“ koje su bile neprijateljski usmerene ka duhovnim vrednostima čiji je ona baštinik. U tom slučaju stradanje Crkve je jedini mogući izbor i, paradoksalno, jedina istinska politika koja joj preostaje, kako nam svedoči istorija još od vremena Nerona i Dioklecijana, pa do boljševičkih tirana.

U svim ostalim slučajevima hrišćani su uvek bili akteri politika obe zajednice, crkvene zajednice i društva uopšte, vođeni jedinstvenim duhovnim motivom koji se nalaze u srži Hristove vere – ljubavi prema bližnjem. Pri tome svi hrišćani, i laici i sveštenici, ako istinski žive veru koju ispovedaju, treba da se u skladu sa svojim sposobnostima angažuju da pomognu svim pripadnicima društva u kome žive da ne postanu idolopoklonici prolaznih političkih ideologija i njihovih često ostrašćenih fraza, nasuprot trajnim vrednostima života o kojima Crkva svedoči već dva milenijuma.

Crkva kao duhovna zajednica koja deluje „za život sveta“ ne poseduje nekakvu „horizontalnu“ političku ideologiju, ali iz same srži hrišćanske vere proizlazi specifična „politička filozofija“ brige za društvo i ličnosti koje ga čine. Brinući se prvenstveno, ali ne i isključivo za duhovni život svojih verujućih pripadnika, Crkva može i treba da se, vođena jevanđeoskim duhom, osvrće i na goruće socijalpolitičke teme, apelujući na savest državnika i svih građana da se iznađu najbolji odgovori na izazove savremenosti. Stoga istinski hrišćani u svakoj socijalnoj doktrini ili postojećoj političkoj opciji podržavaju one ideje i aktivnosti koje se uklapaju u nesebičnu viziju čoveka i društva. U takvoj službi zajednici, crkva „natpolitički“ deluje u politici.

Svakako da je agitovanje sveštenstva u stranačkoj politici nepoželjno, makar ona, po svojim ciljevima, bila i najplemenitija i „najhrišćanskija“, jer se tako služba svima zamenjuje uplitanjem u deobe i sukobe različitih interesa. Međutim, iako treba da budu iznad dnevne politike i mentaliteta strančarenja, pripadnici crkvene jerarhije nipošto ne smeju da budu apolitični, nezainteresovani za sudbinu naroda, države i društva. U okviru svoje službe oni, kao deo naroda i baštinici njegovog morala, treba uvek i pravovremeno da reaguju i izjasne se o svim društvenim pojavama od većeg značaja. I premda među pripadnicima Srpske pravoslavna crkve (naroda i sveštenstva) nema mnogo onih koji duboko promišljaju šire društvene pojave i ono što je najvažnije – njihove duhovne uzroke te posledice do kojih mogu da dovedu – SPC je u tragičnim vremenima po svoj narod ostala verna svojoj hrišćanskoj tradiciji i svojoj „nebeskoj politici“, čiji glavni moto jeste i treba da ostane taj da je politika samo sredstvo, a čovek cilj.

Objavljeno: 17.06.2011