UPOZNAJMO SRPSKU ISTORIJU, DA BI LAKŠE RAZUMELI SADAŠNJOST

Za naše verne čitaoce pripremila:
prof. Milica Stanković

K O S O V O   I   M E T O H I J A

Manastir Gračanica na Kosovu podigao je kralj Milutin 1320. godine

Počeci hrišćanske istorije ovog područja mogu se pratiti još od apostolskih vremena kada su Sv. Apostoli Andrej i Pavle posetili ove prostore i doneli svetlost Evanđelja. Područje današnjeg Kosova i Metohije je poznato po mnogim hrišćanskim mučenicima koji su stradali ispovedajući veru pred paganskim rimskim vlastima. Među njima posebno su značajni sveti Flor i Lavr koji su mučenički postradali u Ulpijani, nedaleko do današnje Prištine u drugom veku.

Nakon Milanskog Edikta 313. godine ovo područje je došlo pod jurisdikciju Solunskog Vikarijata što se jasno vidi iz pisma rimskog pape Inokentija I solunskom vikaru Rufu 412. godine po kome vikarijatu pripada područje Dardanije (današnjeg Kosova i Metohije). Godine 535. osnovana je nova Arhiepiskopija Justinijana Prima i područje današnje raškoprizrenske eparhije potpalo je pod njenu tadašnju jurizdikciju.

Međutim, Justinijana Prima nije imala dugu istoriju. Razrušili su je Sloveni i Avari prilikom svog osvajanja Balkana u 7. veku. Eparhije ove bivše mitropolije ponovo su vraćene u okrilje Solunskog Vikarijata i ostale su u njegovom sastavu do 732. godine kada je vizantijski car Lav III čitavo područje Balkana oduzeo od Rimske stolice (tada pravoslavne) i preneo ih pod jurizdikciju Carigradske Patrijaršije. U periodu između 927-971 područje Kosova i Metohije pripalo je Bugarskoj Patrijaršiji koja je osnovana u vreme vladavine bugarskog cara Simeona (893-927). Osvajanjem Bugarske, vizantijski car Vasilije II ukinuo je Bugarsku Patrijaršiju i formirao novu autokefalnu Ohridsku Arhiepiskopiju kojoj je pripalo i područje današnje raškoprizrenske eparhije (976-1018). Nova Arhiepiskopija je bila pod direktnom kontrolom cara koji je imenovao kandidate za Ohridski tron dok je Carigradski Patrijarh vršio hirotoniju Ohridskog Arhiepiskopa. Prvi pisani dokument koji spominje Eparhiju prizrensku jeste hrisovulja cara Vasilija II u kojoj je zabeleženo da je ova eparhija bila pod jurizdikcijom Ohridske Arhiepiskopije.

Ova eparhija, koja je obuhvatala veće područje današnjeg Kosova i Metohije, postala je sastavni deo srpske države 1189. godine kada je veliki župan Stefan Nemanja (1168-1196) osvojio Prizren i značajno uvećao tadašnju mladu srpsku državu. Početkom trinaestog veka Bugari su opet zauzeli ovo područje da bi uskoro vlast preuzeli Vizantijci. Konačno 1214., u vreme vladavine srpskog kralja Stefana Prvovenčanog (1196-1227), brata Sv. Save – prvog srpskog Arhiepiskopa, prizrenska eparhija konačno je priključena samostalnoj Srpskoj Crkvi i teritorijalno je ostala u sklopu Srpske države sve do dolaska Turaka 1455. godine.

U periodu vladavine srpske dinastije Nemanjića, eparhija prizrenska postla je jedna od najnaprednijih crkvenih jedinica Srpske Crkve. Na njenom području su sagrađene brojne crkve, masnastiri i isposnice. Stotine obrazovanih monaha živelo je u njenim manastirima koji su razvili opsežne duhovne i intelektualne aktivnosti – prepisivanje i prevođenje knjiga. Crkva je otvorila brojne škole, bolnice i sirotišta. U ovom periodu su nastala i brojna vredna umetnička dela srpske pravoslavne umetnosti, ikonografije i fresko-slikarstva, a razvijani su i posebni zanati kao što su zlatarstvo, umetnički duborez i dr. Vladari i plemstvo su izdašno pomagali život Crkve koja je uživala sve privilegije kao zvanična državna verska ustanova. Godine 1346, kada je Srpska Arhiepiskopija podignuta na nivo Patrijaršije, prizrenski episkop je dobio zvanje mitropolita.

Turci su konačno osvojili Kosovo i Metohiju 1455. godine i ovi prostori će ostati pod otomanskom vladavinom sve do Balkanskih ratova (1912-1913). Nakon pada Srpske Despotovine 1459 i smrti Patrijarha Arsenija II, Srpska Crkva je potpala pod jurizdikciju Carigradske Patrijaršije i prizrenska mitropolija našla se u okviru Ohridske Arhiepiskopije. Godine 1528 srpski mitropolit Nifon započeo je borbu za osamostaljenje Srpske Crkve od Ohridske Arhiepiskopije. Kao rezultat tih nastojanja uz značajnu pomoć janičara Mehmeda Paše Sokolovića, brata tadašnjeg patrijarha Makarija Sokolovića, tako je obnovljena Srpska Patrijaršija i veliki deo grčkog klira u južnim delovima Srbije kojeg su tako zamenili domaći ljudi.

Zbog otvorene podrške koju je Crkva pružala ustanicima protiv turske vlasti u 18. veku, Turci su 11. septembraa 1776. godine doneli dekret o zabrani rada Pećke Patrijaršije i Srpska Pravoslavna Crkva je ponovo vraćena u okrilje Carigradske Patrijaršije. Nastupio je period tzv. fanariota, grčkih vladika koji su imali veoma malo razumevanja za potrebe srpske pastve. Crkvene službe su često bile na grčkom jeziku, a odsustvo pastirskog rada na srpskom jeziku u velikoj meri je ulakšao prelazak većeg broja Srba, posebno u južnim krajevima, na islam pod jakim pritiskom turskih vlasti i teških nameta i zuluma. Godine 1807, za vreme raškog mitropolita Joanikija došlo je do ujedinjenja raške i prizrenske mitropolije. Tek 1891. godine Srbi su u ovim područijima dobili slobodu od Carigrada da sami biraju svoje sunarodnike za episkope.

Područje Kosova i Metohije konačno je oslobođeno od Turaka u vreme Balkanskih ratova kada su turski posedi u Evropi svedeni na usko područje istočne Trakije. Godine 1912. raškoprizrenska eparhija je postala sastavni deo autokefalne Srpske Arhiepiskopije (koja je obnovljena 1879) godine. U toku Prvog svetskog rata područje raškoprizrenske eparhije bilo je pod bugarskom okupacijom. Među brojnim Srbima koji su bili hapšeni i proganjani bili su takođe i sveštenici Srpske Crkve. Nakon rata, 1918. godine, ovo područje ušlo je u sastav Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. Dve godine kasnije, 1920. Srpska Crkva je konačno ponovo dobila status Patrijaršije. U toku Drugog svetskog rata mnogi pravoslavni Srbi su bili brutalno ubijeni i prognani od strane albanskih fašista koji su područje Kosova i Metohije pripojili kvislinškoj Velikoj Albaniji. U to vreme mnogo pravoslavne crkve i groblja su oskrnavljena i uništena. Episkop Serafim je bio uhapšen i mučenički je stradao u Albaniji.

C A R   L A Z A R

Car Lazar Hrebeljanović 1371 – 1389
Knez Lazar,koji je vladao od 1371 do 1389 god. u oblasti triju Morava, predstavlja jednog od najvažnijih srpskih vladara u to vreme. Proslavio se učešćem u Kosovskoj bitci, u kojoj je i izgubio život,ali koja ga je ujedno svrstala u red velikih legendarnih viteških besmrtnika.

O kneževom životu pre početka vladavine i o njegovim precima, ne zna se mnogo. Prema oskudnim podatcima koji su zabeleženi, knezev otac j e bio Pribac Hrebeljanović iz Prilepca kod Novog Brda. On je bio značajna ličnost na dvoru cara Dušana. Obavljao je posao logofeta, sluge ili peharnika. Na osnovu patronima Hrebeljanović, može se zaključiti da se deda kneza Lazara zvao Hrebeljan, za koga ne postoje pouzdani istorijski podatci. Od bliže porodice knez Lazar je imao i sestru Draganu,koja je bila udata za čelnika Musu. Inače ime Lazar je jevrejskog porekla, ”El’azar”, što svakako na srpskom prevodu znači “B o ž i j a  p o m o ć”.

Knez Lazar je još kao mladić doveden u službu na dvor cara Dušana, koji je ubrzo ocenio sposobnosti i vrline Lazareve, te ga je postavio za prvog u dvoru. Car Dušan ženi Lazara svojom srodnicom Milicom, kćerkom kneza Vratka, potomka Nemanjića po Vukanu.
Dao mu je i jedan deo države na upravljanje, gde su kneza Lazara svi voleli i poštovali. Knez Lazar je pokušao da nastavi tradiciju Nemanjića, ali mu dešavanja u zemlji nisu išla u prilog. Krizno vreme od smrti cara Dušana pa do učvršćenja na vlasti kneza Lazara, u još slobodnom delu Srbije unelo je surevnjivost u ponašanje i uzajamne odnose oblasnih gospodara. Pored tih unutrašnjih nesuglasica, sve se jače osećala i opasnost od Turaka, koji su već zauzeli dobar deo srpske zemlje, pa su čak često upadali i u moravsku Srbiju kneza Lazara.

Knez Lazar se titulisao kao “gospodar svih Srba”, i upotrebljavao vladarsko ime Stefan. Crkva je priznala kneza Lazara za suverenog samodržavnog vladara svih Srba, a takvim ga smatra i Carigradska patrijaršija koja se knezu Lazaru u pismu iz 1386, obraća kao preuzvišenom knezu sve Srbije. Knez Lazar je postavio pitanje skidanja crkvene anateme sa Srbije kod odgovornih u Carigradu. Carigradski patrijarh Filotej poslao je jeromonahe Mateja i Marka da u Srbiji svečano objave skidanje anateme. Oktobra godine 1375 za srpskog patrijarha izabran je dosta ugledan među vernicima Jefrem, poreklom Bugarin, ali Hilandarac.

Župan Nikola Altomanović je posle pokušaja da pomoću Venecije oduzme od Dubrovnika Ston i Pelješac, doživeo slom. Uplitanje Venecije na obalama istočnog Jadrana pogodilo je ugarske interese. Zato je kralj Ludvig I, podstakao bosanskog bana Tvrtka i svog vazala, kneza Lazara, da se obracunaju sa Nikolom Altomanovićem.1373 godine, župan Nikola je pobeđen od strane udruženih saveznika i pomoćne ugarske čete. Župan je uhvaćen u Užicu i oslepljen, a njegove posede su podelili Tvrtko i knez Lazar. Knez Lazar je sa svojim srodnicima Musićima i zetom Vukom Brankovićem, dobio krajeve od Rudnika do Kosova. Knez Lazar je 1379 godine, napao Radića Rastislavića, i oduzeo mu Kučevo i Braničevo.

Posle smrti kralja Ludviga, knez Lazar je napao Golubac i Beograd. Tako je oblast u kojoj je vladao, obuhvatala predele od izvorišta Morave do Save i Dunava, sa gradovima: Niš, Kruševac, Užice, Novo Brdo i Rudnik. Bračnim vezama je učvrstio svoje pozicije. Kćerku Maru je udao za Vuka Brankovića, Jelenu za Đurđa II Stracimirovića Balsića, treću kćerku je udao za bugarskog velikaša Sismana, a četvrtu za velikaša Nikolu Gorjanskog Mlađeg. Kasnije se Olivera, kao najmlađa kćer (po tadašnjim ratnim pravilima pobednika), udala za Bajazita.

Kada je sultan Murat podigao vojsku na kneza Lazara i Srbiju, knez Lazar je sazvao velmože, podanike i prijatelje uoči bitke, da mu pomognu u odbrani Srbije. Neki vladari su se odazvali kneževom pozivu, prvenstveno njegovi zetovi, i na Vidovdan 28. juna 1389. godine, izašli su na Kosovo polje da odbrane Srbiju od najezde Turaka. Značajna pomoć srpske vojske došla je iz Bosne i Hrvatske. U tom boju je poginuo knez Lazar. Miloš Obilić, kao današnji ponos hrabrosti i viteštva srpskoj naciji uspeo je da se privuče Turskom caru Muratu te ga poseče. (Od tu verovatno i narodna izreka – U ljubavi i ratu, dozvoljena su sva sredstva). Kneza Lazara i sa značajnijim tadašnjim Srbima zarobili  su Turci, mučili te ih nešto kasnije   posekli. Posekli su i junačkog Miloša Obilića. Opevanog u brojnim srpskim epskim pesmama, njegovo junaštvo se slikovito prenosi  na mlade srpske populacije. Živeće u njihovom ponosu i divljenju dok postoji pravoslavlja.
Sahrana kneza Lazara nije mogla biti obavljena odmah nakon njegove pogibije, jer se njegovo telo nalazilo u rukama Turaka. Bajazit, naslednik Sultana Murata, koji je posjekao kneza Lazara, držao je kneževo telo kao ratni trofej i sredstvo za pregovore i ucenu kneževe porodice. U nametnutim uslovima porodici, da dođe do tela, leži kosovski poraz. Po završetku pregovora, kneževo telo je predano porodici i ona ga je sahranila u Prištini, potom prenela u manastir Ravanicu, kneževu zadužbinu. Sahrana u Prištini je izvršena prvih dana meseca jula 1389. Po završetku treće godine od Lazareve sahrane, pristupilo se svečanom otvaranju knežva groba. Tada je utvrđeno da telo nije podleglo truleži i da je sveto.
U srpskim epskim pesmama kosovska bitka je uvek slikovito vezana za Kosovku devojku. Svakako, da bi se bar malo pokazala humanost i nežnost kod tako značajne srpske bitke sa daleko nadmašnijim turskim okupatorom tu je i Kosovka devojka. Devojka koja žedne junake napaja vodom pred  njihovo izdisanje.